ტრადიციები

ყენიაობას ამ საერო დღესასწაულს აღნიშნავდნენ ზუგდიდში, ფოთში, სენაკში, დიდმარხვის ორშაბათს. დღესასწაული ხელს უწყობდა მტრის უძლეველობის მითის დამსხვრევას, ზრდიდა მოსახლეობის მხნეობას და შემართებას. ამ მიზნით შერჩეულ ყეინსა და დედოფალს სასაცილოდ გამოაწყობდნენ, ამოუყენებდნენ ხმლებითა და ჯოხებით შეიარაღებული მხლებლებს. ხალხი ყეინს დასცინოდა, ხოლო დედოფალს ეარშიყებოდა. ვისაც მხლებლები დაიჭერდნენ ფულს ახდევინებდნენ. ყეინობის ბოლოს იმართებოდა ცეკვა-თამაში, გართობა.

ბარბალობა ქართველური ტომების წარმოდგენით წელიწადის იმ დღეს გულისხმობს, როცა მზის სამყაროს ამ ძირითადი მანათობელის ქმედებაში რაიმე ცვლილება იგულისხმება. ეს წარმოდგენა წარმათობის გადმონაშთია და მზესაც ყოვლისშემძლეობა მიეწერება.  „მზეში“ კი განსახიერებულია ქართველთა წარმართული პანთეონის ქალი - ღვთაება - ბარბალე. ყოველი წლის დასაწყისიდან ბარბალობა სამეგრელოში პირველი დღესასწაული იყო და აღინიშნებოდა 4 დეკემბერს. მისი რიტუალი მარტივი იყო - ამ დღეს მეგრელი პურმარილზე მიიწვევდა მეკვლედ სასურველ კაცს და შეძლებისდაგავარად პატივს სცემდა, რათა „კარგი ფეხით“ შემოსულიყო მის ოჯახში. მასვე ანდობდნენ “ჩიჩილაკისა“ და სხვა„ოკუჩხურის“გაწყობას.მეგრელისწარმოდგენითამდროიდან -4 დეკემბრიდან იწყებოდა მზისბორბლისშეყოვნებადადღეიწყებდამატებას.  
ძველით ახალი წლის მომდევნო დღეს სამეგრელოში კუჩხა აღინიშნება. კარგი ფეხის მქონე სტუმარი - მაკუჩხური - ყველას ჰყავს. ეს ტრადიცია სამეგრელოში საუკუნეების წინაც სრულდებოდა და აქტუალობას არც დღეს ჰკარგავს. კუჩხა- ფერხობა, ბედობა, მეკვლეობა, კალანდის მეორე დღე. მაკუჩხური - მეფეხური, მფეხავი, მეკვლე, დამბედებელი. 

ახალი წელი სამეგრელოში, ახალი წლის ღამეს ყოველი ოჯახიდან რამოდენიმეჯერ გაისროდნენ თოფს. გათენებისას ოჯახის უფროსი აიღებდა ხელში ჩიჩილაკს და გარეთ გავიდოდა. შემდეგ მოადგებოდა კარებს და დაიძახებდა, კარი გამიღეთო. შინიდან ეკითხებოდნენ, რა მოგაქვსო,რაზეც ოჯახის უფროსი პასუხობდა „წმინდა ბასილის წყალობა, კაცთა სიმართლე და დღეგრძელობა, ოჯახის აშენება, ოქრო, ვერცხლი, პირუტყვების გამრავლება“ და სხვა ამგვარს. ამ დალოცვას გაიმეორებდა სამჯერ და შევიდოდა სახლში. მიულოცავდა ოჯახის წევრებს ახალ წელს. შემდეგ ჩიჩილაკს შემოატარებდა ბოსელში, მარანში, სასიმინდეში. მერე სადილობამდე დადიოდნენ მეზობლებთან და ერთმანეთს ახალი წლის დადგომას ულოცავდნენ კანფეტებით, შაქარყინულითა და სხვა ტკბილეულით. მეგრულ საახალწლო სუფრაზე ტრადიციული კერძების გარდა (ღომი, ელარჯი, საცივი და სხვა) აუცილებლად კეთდებოდა რაიმე უცხო, მეგრული სუფრისათვის ნაკლებად დამახასიათებელი საჭმელი. ეს სუფრას განსაკუთრებულ ლაზათს აძლევდა". სამეგრელოში ახალი წლის წინა ღამეს ჩიჩილაკი მზადდებოდა, მისალოციდან ყველაფერი იდებოდა გობზე. ტკბილეულთან ერთად ეს იყო სუროს ტოტები და თხილის ხვიხვილის თაიგული. რიტუალი იწყებოდა მთვარის ამოსვლასთან ერთად, რადგან ძველად დიდი ყურადღება ექცეოდა მთვარეს და მასზმკითხაობას. 
უძველესიქართულიტრადიცია  მეკვლეობა დასავლეთ საქართველოში ძველით ახალ წლის დილას 14 იანვარს სრულდება. მეორე დღე ბედობა, ანუ “კუჩხა” იგივე რიტუალით იწყება, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ 15 იანვარი უფრო “მძიმე” დღედ ითვლება. ამ დღეს სახლში აუცილებლად უნდა გესტუმროს ადამიანი, რომელსაც კარგი ფეხი აქვს. ეს ტრადიცია დასავლეთ საქართველოში საუკუნეების წინაც სრულდებოდა, მაგრამ იერსახე არ შეუცვლია. სამეგრელოში ამდღესასწაულს სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი დატვირთვაც აქვს. დეკემბრის მიწურულს,29 თვის სამეგრელოს სოფლებში საახალწლო მზადება იწყებოდა. ოჯახის უფროსი, ან თუნდაც ახალგაზრდა წევრი, ოღონდ აუცილებლად მამაკაცი, თხილის ან რომელიმე რბილი ხის ჯოხიდან თლიდა ჩიჩილაკს, რომელსაც თავზე ხისავე ჯვარი უკეთდებოდა და თხმელისა და სუროს ტოტებით ირთვებოდა. ხის ჯვარზე კი ხილი, უმთავრესად ვაშლი და მანდარინი უკეთდებოდა. ბარაქიანობის ნიშნად ჩიჩილაკის ბურბუშელაში ფულსაც დებდნენ. ჩიჩილაკს აუცილებლად ქალები რთავდნენ.

გურია სამეგრელოში ახალი წლის პირველ დღეს "კალანდა" ეწოდება და მას თოფების სროლით ეგებებიან. სამეგრელოში ახალ წელს დილაადრიან ოჯახის უხუცესი მამაკაცი ხელში მორთული ჩიჩილაკით და ღომის მარცვლიანი ჯამით, რომელზეც კვერცხი დევს, სახლიდან გარეთ გადიოდა ახალი წლის მოსალოცად. გარკვეული რიტუალის შესრულების შემდეგ სახლში შემოდიოდა, ჩიჩილაკს კუთხეში მიაყუდებდა, ჯამს იქვე მიუდგამდა და თვითონ საახალწლო ტაბლას მიუჯდებოდა, რომელზეც ელაგა: ღორის თავი, ბასილა თავის ხაჭაპურებით, ხილი და სხვა. საუზმის დაწყებამდე მეკვლე ოჯახის ყველა წევრს ტკბილეულით "დააბერებდა." საუზმის შემდეგ კი იწყებოდა თუთის წკნელებით საახალწლო მილოცვები. ახალ წელიწადს სამეგრელოში მამლის ყივილზე მთელი ოჯახი ფეხზე დგებოდა მამაკაცები ღორის თავს, ბასილას, საახალწლო გობს სანოვაგით დატვირთულს,მორთულ ჩიჩილაკს და ცარიელ ჩაფს იღებდნენ და მარნისკენ მიდიოდნენ. მარანში შესვლისას ოჯახის უფროსი ხმაამოუღებლად საახალწლო გობს მიწაზე დგამდა, ჩაფს ღვინით გაავსებდა და დაჩოქილი წმინდა ბასილას ოჯახის ბედნიერებას სთხოვდა. შემდეგ მეკვლე გობიდან კაკალს იღებდა და წმ.ბასილას ეხვეწება, რომ მას ამ კაკალივით აევსო მისი ოჯახი ყოველივე სიკეთით. ამის შემდეგ პროცესია სახლისკენ გაემართებოდა და ოჯახის წევრები ერთმანეთს ახალ წელს ულოცავდნენ.

თანაფა წარმართული დღესასწაულია, კერძოდ მთვარის ღვთაებისადმი მიძღვნილი დიდი ზეიმი, მთელი ღამის გათენება. ღამის თევა - თანაფა. ეს ხდებოდა, ალბათ, ბუნების, ცოცხალი არსების გამოღვიძების დროს, გაზაფხულზე, როცა მთვარე გაივსებოდა, მთვარიან ღამეში, კვირა ღამით, ორშაბათს - მთვარის დღეს (თუთაშხადღას) ხვდებოდნენ ზეიმით. უქმე დღე იყო ორშაბათი. აღსანიშნავია, რომ სამეგრელოში დღესაც ადევს ტაბუ ორშაბათობით საქმეზე წასვლას (ვაშინერს). მაშ, თანაფა, შესაძლოა თენება და აღვსება აღდგომის ძველისძველი ტერმინია. ახალმა რელიგიამ დღესასწაულიცა და მისი სახელიც გამოიყენა, ქართული წარმართულ სალოცავებში შევიდა და ახალი რწმენა შეიტანა, მაგრამ ენამ შეინარჩუნა ძველი.

თანაფა - აღდგომა, თენება, ღამისთევა.

თანაფა - აღდგომა. გადატანით დიდი სიხარული. ენა ჩქიმოთ თანაფა რე (ეს ჩემთვის სიხარულია (აღდგომაა)).

ბაიობა - წარმართულ ხანაში მინდვრის ყვავილთა დედოფლის დღეობა, ქრისტიანულში ბზობა, იესო ქრისტეს დიდებითშესვლა იერუსალიმში . ამ დღეს გოგო - ბიჭები მინდვრად ბაიასა და გვირილებს კრეფდნენ, გვირგვინეფს იწნავდნენ, ჯარგვლის მიწურ იატაკზე, კერის, გარშემო მოფენდნენ, კერისპირ კვერცხებს დააწყობდნენ, თევზს შეწვავდნენ და გაინაწილებდნენ.

ელიაობა - აღინიშნებოდა 20 ივლისს ძვ.სტილით, ჭეჭეთობა, ჭიაკოკონობის ღამის შემდეგ, ითვლება უწმინდური სულების მოფენის დღედ. ამ დროს ბოროტი სულები დაძრწიან სოფელსოფელ მელიის, ვაცის, ბუს სახით, მძინარეებს ართმევენ გულს, ფილტვს, ღვიძლს და მიაქვთ როკაპთან, რომელიც ტაბაკონაზე ცხოვრობს. ამის თავიდან ასაცილებლად ხალხი ათევს ღამეს. უკრავენ ბუკს, საყვირს, ისვრიან თოფს; რომ ავსულები დააფრთხონ და თავსირთობენ ცეკვა- სიმღერით. ამ დღეს დიასახლისები მსხვერპლს სწირავდნენ ელის, სთხოვდნენ, დაიფაროს ოლე ღომის საშრობი აალებისაგან. ელიობისთვის აცხობენ შელებურს მოზრდილ ხაჭაპურს, დადაებდნენ ხონჩაზე, რომელსაც მიაკრავდნენ ანთებულ სანთლებს. დიასახლისი ხონჩას კერიის ცეცხლთან მიიტანს, ქვეშ სამჯერ გამოუტარებს ნამგალს და წმინდა ელის შესთხოვს, ამის ზემოტ ნუ მისცემ ცეცხლს ძალას და ცეცხლის მარცხისაგან დაიფარე ჩემი ფანია ოჯახით. სახლეულის მამები ხის, უპირატესად, იელის ჯვარს დგამენ ყველაზე გამოსაჩენ ადგილას სახლის წინ და ყანებში.

ფუძის სალოცავს აფხაზეთში ეძახიან „წაჩხურას“. მას ასრულებდნენ სამეგრელოს სოფელ წაჩხურიდან გადმოსახლებული მეგრელები. ეს სალოცავიც ისეთნაირად ტარდებოდა, როგორც „საღვთო“, მხოლოდ იმ განსახვავებით, რომ „საღვთოს“ ლოცულობენ გოჭით კვირა დღეს, ხოლო ფუძის ლოცვა ტარდება ორშაბათს მამლის დაკვლით. ოჯახის უფროსი (მეოხვამე) თვითონ კლავს და წმენდს მამალს. მას კვერები. ხაჭაპურები და შემწვარი მამალი მიაქვს სალოცავ ქვევრთან, თან მიჰყავს ვაჟები, აჩოქებენ მათ ქვევრის ირგვლივ და ანთებული სანთლით გარს უვლის. მეოხვამე ღმერთს ევედრება მამაკაცების გამრავლებას, შთამომავლობისა და საძირკვლის არ მოშლას, გვარის გაგრძელებას. სალოცავი ქვევრის ღვინო იმ დღეს უნდა დალეულიყო. ქვევრი დიდი ზომის არ იყო, მას ლახუტს ეძახდნენ. ძველად, როცა სახლს ყიდულობდნენ, ულოცავდნენ. საქონლის გაყიდვისას კი პატრონი თავის პირუტყვს თმას ამოგლეჯდა - ხელი არ გადაჰყვესო. ამიტომ, როცა ახალ სახლში შედიოდნენ, ლოცავდნენ საძირკველს, ფუძის ანგელოზს. საძირკვლისა და საღვთო სალოცავების გაგრძელება ან გაუქმება ისეთივე წესით ტარდებოდა, როგორც „სამიქაგარიო".

ჭიაკოკონობა ტრდებოდა 19 ივლისს (1 აგვისტო) ელიობის წინა ღამეს. მას ეძახდნენ მზაკვრების ღამეს (მაზაკვალებიშ სერს). იგი მიზნად ისახავდა ავი სულების განდევნას. ხალხის წარმოდგენით ავი სულები ცხოველების სახით დაძრწიან და ანადგურებენ ადამიანის ნაშრომს. თითქოს მზაკვარი ადამიანები მხეცებზე ისხდნენ და დაჯირითობდნენ. ამიტომ უკუღმართი და ეშმაკ კაცზე იტყოდნენ „გერიშგემახვენჯი“ (მგელზე ზისო). ელიობაზე ვენახებში, ყანებში, ბოსტნებში ჯვარს ასობდნენ, ბაშვშვებს თმაზე თაფლის სანთელს უწებებდნენ, რათა არ გაეთვალა მზაკვარს. მაღლობზე ანთებდნენ დიდ კოცონს. ამისათვის კი წინასწარ აგროვებდნენ ფიჩხებს (კაჭაჭს). ასევე ჭიაკოკონობის ღამეს კოცონი უნდა დანთებულიყო ყველა ოჯახის კარზე. რადგან ხალხის წარმოდგენით მაღალ მთაზე გროვდებოდნენ ეშმაკები.  და სამურზაყანოში ჭიაკოკონობის ღამეს მთავარი იყო „გინორჩქილა“ (მოსმენა). ამისათვის სპეციალურად გამოყოფდნენ რამოდენიმე ადამიანს, რომლებიც უნდა გასულ იყვნენ კოცონიდან შორს რათა მოესმინათ მძინარე ოჯახებისათვის თუ რომელიმე ოჯახიდან გაიგონებდნენ შეშის პობის ხმას, თითქოს იმ წელს ოჯახში მამაკაცი მოკვდებოდა, თუ ღომის საცეცხველის ხმას გაიგონებდნენ - დედაკაცი მოკვდებოდა. სხვათა შორის მათი რწმენა ხსირად მართლდებოდა. ჭიაკოკონობა ახლაც ტარდება მარიამობის წინარამეს -27 აგვისტოს, რომელსაც ჭეჭეთობას ეძახიან. იმ საღამოს მონაწილენი იცვამდნენ ჭრელ-ჭრელ ტანისამოსს, ამის გამო ამ ღამეს „ჭეჭეთობა“ ეწოდებოდა. „ჭეჭეთობა“ წარმოშობილია ჭრელ-ჭრელიდან.

გუნია ლოცვა ბავშვის დაბადებისას, ლოცავდნენ ღვინით, რძით, კვერცხით. თუ ვაჟი იყო ღვეზელით და მამლით, თუ ქალი იყო კვერით და დედლით.

მარილიანი კვერი(წყითეკვარი) ამ ჩვეულებასთან კი მეც მქონია უშუალო შეხება. მონაწილეობაც მიმიღია. მარილიანი კვერი უნდა გამოცხვეს ყველურის ხუთშაბათს. სამი გვარის კაცებისაგან ნათხოვნი ფქვილისა და მარილისაგან. კვერი აუცილებლად ქვრივმა დედაკაცმაუნდაგააკეთოს პატარ- პატარა კვერები სამი გზის გასაყარზე უნდა გაეტეხათ ნახევარს შეჭამდნენ ნახევარს თავთან დაიდებდნენ, გოგოს საქმრო დაესიზმრებოდა, ბიჭს საცოლე.